Afscheid van een premier ‘zonder visie’ die zichzelf een 6,5 geeft

• Guus Dietvorst

  redacteur Politiek

Over twee dagen draagt hij zijn premierschap na bijna 14 jaar over aan Dick Schoof, maar het scheelde helemaal niet zoveel of Mark Rutte’s politieke carrière was in de knop gebroken, vier jaar voordat hij minister-president zou worden.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2006 haalt de nummer 2 van VVD, Rita Verdonk, namelijk meer voorkeursstemmen dan lijsttrekker en partijleider Rutte. Dat is een unicum in de parlementaire geschiedenis en niet goed voor de positie van de nummer 1.

Verdonk, die even daarvoor de interne VVD-leiderschapsverkiezingen van Rutte nipt had verloren, doet er alles aan om alsnog de leider van de liberalen te worden. Ze laat geen gelegenheid voorbijgaan om aan Ruttes stoelpoten te zagen en noemt hem onder meer “een halfzacht, halflinks doetje”. Uiteindelijk is Rutte het zo zat dat hij haar uit de fractie zet. Op een VVD-congres in Veldhoven beslist de partij daarna over zijn lot. De stemming lijkt te zijn dat de meeste leden Verdonk willen en niet Rutte, maar als oud-partijleider Bolkestein het op het congres onverwacht voor Rutte opneemt, keert de stemming: Rutte mag blijven, Verdonk verlaat de VVD.

Bij de verkiezingen van 2010 wordt de VVD met Rutte als lijsttrekker voor het eerst de grootste partij in de Tweede Kamer. En daarmee is de weg vrij voor wat het langstdurende premierschap zal worden.

In het Torentje komt in oktober 2010 een man die er naar eigen zeggen van droomde pianist te worden, maar ook al heel vroeg serieus met politiek bezig is. Tijdens zijn studie geschiedenis wordt hij lid van liberale jongerenorganisatie JOVD en hij schopt het daar tot landelijk voorzitter. “Samenwerking waar dat mogelijk is met D66”, is in die tijd een van zijn speerpunten.

Rutte treedt daarna toe tot het hoofdbestuur van de VVD, terwijl hij werkt als personeelsmanager bij Unilever, en wordt daarna gevraagd als staatsecretaris in de eerste kabinetten-Balkenende. Daarna gaat Rutte de Tweede Kamer in om als VVD-leider oppositie te voeren.

Tegen het einde van Balkenende IV is dat succesvol, bijvoorbeeld als Rutte een motie van wantrouwen indient tegen de premier. “Als u niet regeert, stap dan op”, is de tekst die Rutte daarbij uitspreekt. Het kabinet overleeft de motie, maar raakt wel beschadigd en valt in 2010 door de toenemende onenigheid tussen PvdA en CDA. Bij de volgende verkiezingen is de VVD de grootste.

Rutte I komt niet zonder slag of stoot tot stand. Het is een coalitie van VVD en CDA, met gedoogsteun van de PVV. Volledige deelname van Wilders is niet mogelijk vanwege het anti-islamstandpunt van de PVV. Binnen het CDA zijn er felle tegenstanders van samenwerking met de PVV, maar na een berucht congres in de Arnhemse Rijnhal komt het kabinet er toch.

Bekijk hier enkele belangrijke gebeurtenissen voor Rutte:

Rutte kondigt zijn eersteling aan als een kabinet waarbij waarmee “rechts Nederland zijn vingers kan aflikken”, maar lang mag dat niet duren. Na anderhalf jaar blijkt dat de PVV niet mee wil gaan met extra bezuinigingen in tijden van crisis. PVV-leider Wilders moet het ontgelden bij Rutte. In de jaren daarop zet de premier hem steevast weg als wegloper die geen verantwoordelijkheid neemt.

Er komen nieuwe verkiezingen, waarbij de VVD nog groter wordt. Maar de PvdA wordt ook groot en dus gaat Rutte daarmee regeren. Van een rechts kabinet, naar een linkse coalitiepartner is geen enkel bezwaar voor de flexibele liberaal, die vanwege zijn ogenschijnlijke gebrek aan principes weleens als Mann ohne Eigenschaften wordt getypeerd.

Rutte wordt gedurende zijn politieke loopbaan een gebrek aan visie verweten en hijzelf kan zich daar eigenlijk wel in vinden. “Visie is als de olifant die het uitzicht beneemt”, zegt hij in 2013. Later krijgt hij spijt van die woorden. “Het is zo blijven hangen”, zegt hij zeven jaar later. Dat kan zo zijn, maar vriend en vijand zijn het erover eens dat Rutte meer in oplossingen denkt dan in idealen. Aan de andere kant: Rutte is ook een typische liberaal die veel verwacht van de markt en de rol van de overheid wil beperken (en dat als zo vanzelfsprekend voorstelt dat het geen ‘ideologie’ lijkt).

Waar de fietser met de appel ook aan denkt, is de beeldvorming:

Het tweede kabinet-Rutte zit de rit wél uit. Het verhoogt onder meer versneld de pensioenleeftijd, beperkt de hypotheekrenteaftrek, voert ‘het sociaal leenstelsel’ in voor studenten en verhoogt het eigen risico. Maar vooral iets anders uit die jaren zal beklijven: MH17.

De schijnbaar altijd opgewekte Rutte (er zijn verhalen over woede-uitbarstingen, maar die zijn altijd binnenskamers) is zichtbaar geraakt en gaat voor in de rouw. Hij stelt dat de onderste steen boven moet komen en ijvert jarenlang voor gerechtigheid voor de nabestaanden. Rutte zal het neerhalen van vlucht MH17 bij herhaling het moeilijkste moment uit zijn politieke loopbaan noemen.

In 2017 zijn er weer verkiezingen en weer wordt Ruttes VVD de grootste, terwijl zijn coalitiepartner PvdA verschrikkelijk wordt afgestraft. En dus moet Rutte op zoek naar anderen om samen te werken. Dat lukt hem, maar het duurt wel even: na een recordformatie van 255 dagen weet hij CDA, D66 en de ChristenUnie aan zich te binden.

Het coronavirus geeft dat kabinet een prominent plekje in de geschiedenisboeken. Samen met CDA-minister Hugo de Jonge en RIVM-directeur Jaap van Dissel is Rutte het gezicht van de bestrijding van het coronavirus. Het halve land zit voor de buis bij persconferenties en tv-toespraken over lockdowns, groepsimmuniteit, schoolsluitingen en een avondklok.

Geen populaire maatregelen, maar wel gezien als noodzakelijk, en dus bereikt Ruttes populariteit een absoluut hoogtepunt. Maar na een tijd neemt de kritiek op alle coronamaatregelen toe. En tegelijk beginnen andere zaken op te spelen waar Rutte in zijn lange premierschap wat heeft laten liggen. Zo is daar zijn regelmatig haperende geheugen in moeilijke situaties -“daar heb ik geen actieve herinnering aan” – dat steeds meer mensen tegen de borst stuit.

Drie oud-collega’s van Rutte blikken terug op hun samenwerking:

De twee kwesties die het meest blijven kleven aan de premier (voorheen bekend als Teflon Mark) zijn de Groninger aardbevingen en het toeslagenschandaal. Parlementaire enquêtecommissies oordelen in beide dossiers vernietigend over de handelwijze van de overheid, waar uiteindelijk de premier grotendeels voor verantwoordelijk is.

Rutte III valt over de toeslagenaffaire, maar bij de verkiezingen van 2021 trekt Rutte weer de kar voor de VVD. Later zei hij daarover dat hij het aan een ander had moeten laten, maar hij wint de verkiezingen desondanks.

De daaropvolgende formatie van Rutte IV brengt hem voor het eerst zichtbaar aan het wankelen. Een fotograaf legt onbedoeld een notitie van verkenner Kajsa Ollongren vast: ‘Positie Omtzigt, functie elders.’ Pieter Omtzigt, toen nog CDA-Kamerlid, bracht mede de toeslagenaffaire aan het licht en geldt als lastig. Maar in de formatie zo over een Kamerlid spreken, is not done.

Ook hier blijkt Rutte geen actieve herinnering aan te hebben, iets wat als uiterst ongeloofwaardig wordt gezien. “Hier scheiden onze wegen”, poneert D66-leider Sigrid Kaag tegen Rutte in het debat over de notitie. Maar helemaal letterlijk blijkt ze dat toch niet te bedoelen en na veel praten gaan de vier partijen uit Rutte III met elkaar door. Rutte IV blijkt evenwel geen gelukkige voortzetting van het huwelijk en valt na anderhalf jaar over asiel. Drie dagen later verrast hij iedereen door in de Kamer zijn vertrek uit de politiek aan te kondigen.

In zijn eigen terugblik houdt Rutte het erop dat het een epifaan moment was dat hem deed besluiten om te stoppen. Maar wellicht speelde toch ook mee dat er een motie van wantrouwen in de maak was tegen hem als demissionair premier, dat de VVD het wel een beetje had gehad met Rutte als partijleider en dat hij al was gepolst als nieuwe NAVO-leider.

Sinds zijn aankondiging is in ieder geval duidelijk geworden dat hij inderdaad de volgende NAVO-leider wordt, en geen leraar zoals hij nog weleens suggereerde.

Het laatste Kamerdebat van premier Rutte:

De afgelopen dagen stonden voor Rutte in het teken van afscheid nemen: de laatste ministerraad, de laatste keer bij de koning, de laatste van 111 EU-toppen, zijn laatste Kamerdebat (na een stuk of 500 als premier, schat hij zelf), een afscheidsinterview met het NOS Jeugdjournaal waarin hij zich een 6, nou vooruit een 6,5, gaf – en ongetwijfeld volgt er nog meer afscheid de komende tijd.