Dreigende burgeroorlog in Zuid-Sudan ‘kan hele regio in crisis storten’

• Joey Frankhuisen

  Redacteur online

Zeven jaar na het sluiten van een vredesakkoord waarschuwen regionale waarnemers dat Zuid-Sudan op de rand van een nieuwe burgeroorlog staat. Het is een giftige cocktail van onder meer economische misère, nooit geadresseerde spanningen en de oorlog in buurland Sudan die maakt dat het land opnieuw geconfronteerd wordt met oorlogsgevaar.

Twee jaar nadat Zuid-Sudan in 2011 onafhankelijk was geworden van Sudan, brak een bloedige burgeroorlog uit in het jongste land ter wereld. Het ging om een machtsstrijd tussen president Salva Kiir en zijn voormalige vicepresident Riek Machar, met 400.000 doden tot gevolg. Kiir representeert de grootste etnische groep van het land, de Dinka, Machar de op een na grootste, de Nuer.

Ook nu vormen gevechten tussen troepen van het regeringsleger – loyaal aan president Kiir – en een militie die in verband wordt gebracht met Machar de directe aanleiding. Sinds eind februari sloegen 50.000 burgers op de vlucht voor het geweld, meldt de VN. Bij luchtaanvallen van het regeringsleger werden deze week tientallen burgers gedood. Gisteren maakte de Duitse buitenlandminister Baerbock bekend dat de ambassade in de hoofdstad Juba zal sluiten wegens de verslechterde veiligheidssituatie.

In 2018 sloten de partijen een vredesakkoord. Volgens Sara Ketelaar, programmaleider Zuid-Sudan van vredesorganisatie PAX, zijn onderliggende spanningen onvoldoende geadresseerd en is het implementeren van belangrijke voorwaarden steeds uit- of afgesteld.

De realiteit in Zuid-Sudan is vanuit Nederland moeilijk voor te stellen. Ketelaar: “Zuid-Sudan kent 64 etnische groepen, vaak met hun eigen manier van leven. Het land is rijk aan grondstoffen, maar burgers profiteren daar niet van en behoren tot de allerarmsten ter wereld. Een groot deel van de bevolking is getraumatiseerd.”

Het vredesakkoord bevat een aantal mankementen die essentieel zijn om de huidige onrust te begrijpen. Ketelaar: “Niet alle gewapende groeperingen werden daarin meegenomen, waardoor spanningen bleven voortbestaan.” Van voorwaarden die wél zouden bijdragen aan vrede, is weinig terechtgekomen. “Er moest een algemeen leger komen waarin alle etnische groepen vertegenwoordigd zouden worden, maar dat is nooit gebeurd.”

Vorige maand beschuldigde Machar de regering van het aanvallen van zijn bondgenoten in de staat Opper-Nijl. Daarop volgden botsingen in diezelfde regio tussen het Witte Leger – een militie bestaande uit Nuer-jongeren – en het regeringsleger. Het escaleerde verder door een dodelijke aanval op een VN-helikopter, die gestuurd was om militairen van het regeringsleger te evacueren.

De regering houdt de oppositie verantwoordelijk voor de aanvallen van het Witte Leger en heeft een aantal oppositieleden gearresteerd. De militie wordt door sommigen in verband gebracht met Machar, die tot dezelfde etnische groep behoort.

Volgens Daniel Akech, analist Zuid-Sudan van de International Crisis Group, is dat te kort door de bocht. “Hoewel het Witte Leger Machar steunde tijdens de burgeroorlog, opereert de militie autonoom. Dit soort milities zijn vaak ontstaan in regio’s waar de regering afwezig is. Ze vullen het vacuüm dat de staat achterlaat.” Zo zijn er veel gewapende groeperingen actief in de Zuid-Sudanese periferie.

Voorafgaand aan de aanvallen had Kiir militairen van het regeringsleger naar Opper-Nijl gestuurd. Akech: “Het is waarschijnlijker dat het Witte Leger aanviel omdat ze het regeringsleger wantrouwen. Dat Kiir de aanvallen aangrijpt om oppositieleden te arresteren, komt neer op opportunisme.”

Regionale belangen compliceren de situatie verder. Uganda heeft troepen gestuurd om president Kiir te ondersteunen. Vlak nadat de Ugandese troepen in Zuid-Sudan waren gearriveerd, voerden ze luchtaanvallen uit in Opper-Nijl met burgerdoden tot gevolg. Akech: “Het lijkt erop dat die troepen zijn ingevlogen om te escaleren, niet om te stabiliseren.”

Daarbij heerst de angst dat de oorlog in Sudan zal overslaan naar Zuid-Sudan, waardoor de staat Opper-Nijl het epicentrum kan worden van een regionaal conflict. In Sudan woedt sinds 2023 een oorlog tussen de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF) en het leger. Akech: “Zuid-Sudanese fracties met wisselende loyaliteiten zijn de grens overgegaan om te vechten in Sudan.” Zowel onderlinge spanningen als militair materieel vinden hun weg terug naar Opper-Nijl.

Onderzoekers van het initiatief Sudan War Monitor stelden vast dat RSF ook actief is in Zuid-Sudan. De afgelopen dagen raakte RSF slaags met groeperingen die de Zuid-Sudanese oppositie steunen. Volgens Sudan War Monitor duidt dit op nauwere banden tussen president Kiir en RSF.

De vrees is dat het Zuid-Sudanese en het (Noord-)Sudanese leger tegenover elkaar komen te staan. Akech: “Als dat gebeurt, kan de Opper-Nijl het zwarte gat worden dat de hele regio een conflict in trekt.” Volgens denktank Institute for the Study of War kunnen “dreigende burgeroorlogen de gehele Hoorn van Afrika in een crisis storten”.

Correspondent Elles van van Gelder maakte een reportage over de gevolgen van de oorlog in Sudan op Zuid-Sudan:

Ketelaar benadrukt dat het gaat om een kleine groep die profiteert van de status quo. “Als ik door Zuid-Sudan reis, hoor ik mensen vaak zeggen ‘lieten ze ons maar met rust’. Het is een land met een veerkrachtige bevolking, die snakt naar vrede.”