Dromen met open ogen: Hollywood verliest unieke geest met David Lynch

Een krijsende larve-baby. Karakters die zonder uitleg overgaan in een ander. Een moordmysterie vol raadselachtige aanwijzingen verpakt in nachtmerries. Bij David Lynch wist je nooit precies wat je ging zien, maar je wist dat het onalledaags zou worden, vaak grotesk afstotelijk en verleidelijk fascinerend ineen. Gisteren overleed hij op 78-jarige leeftijd. Hij leed al langer aan longemfyseem.

“Hij was invloedrijk maar onmogelijk te imiteren”, reageert collega-regisseur Steven Soderbergh op het overlijden. “Men probeerde het wel, maar zijn algoritme werkte alleen voor hem. Dat proberen na te apen was op eigen risico.”

Ook filmjournalist Robbert Blokland noemt Lynch een onnavolgbaar filmmaker. “Hij heeft mensen geïnspireerd, maar een echte opvolger is er niet. Dat heb je maar bij een paar grote regisseurs. Tarantino is ook zo iemand: hij heeft veel navolging gekregen, maar er is eigenlijk niemand die het zo goed heeft gedaan als hij.”

Duister en onbegrijpelijk, absurdistisch en beangstigend konden Lynch’ films zijn, maar ook vol humor en treffende beelden. De dansende dwerg uit Twin Peaks, het gasmasker van Dennis Hoppers perverse seksmaniak in Blue Velvet, Nicolas Cage’s slangenleren jasje als “symbool van mijn individualiteit en geloof in persoonlijke vrijheid”.

Wat het allemaal precies betekende wilde Lynch eigenlijk niet nader toelichten. Hij weigerde dvd-commentaren op te nemen, zijn films moesten voor zich spreken. “Ik vind het ongemakkelijk om over betekenis te praten. Je kan maar beter niet weten wat iets betekent. Het is allemaal heel persoonlijk en wat het voor mij betekent hoeft niet voor een ander te gelden.”

Voor Lynch was juist het gevoel leidend dat zijn werk opriep in de kijker. Zijn ongerijmde verteltrant maakt kijkers medeplichtig. “Fragmenten zijn interessant. De rest kun je erbij dromen, dan maak je er zelf ook deel van uit.”

Filmen was voor Lynch dromen met de ogen open, collectief in het donker. De mogelijkheid om freudiaanse verlangens van seks en geweld te onderzoeken via de fantasmagorieën die de projector op het witte doek toverde. Koortsdromen en nachtmerries komen veelvuldig voor in zijn werk, zoals in Twin Peaks met het ontregelende effect van achteruit opgenomen audio.

“Met films kun je ronddwalen in andere werelden. Het is een magisch medium waarmee je kunt dromen”, omschreef hij zijn liefde voor cinema. “Je kunt dromen in het donker.”

Het was voor Lynch een manier om de menselijke lusten en dwanggevoelens te onderzoeken die we in beschaafd gezelschap sublimeren. De duistere emoties achter kalme façades. Nergens legde hij het zo symbolisch vast als in de openingsmontage van Blue Velvet, waar we na beelden van idyllisch suburbia inzoomen op de krioelende insectenmassa onder het keurig aangeharkte gazonnetje.

“Ik ben ervan overtuigd dat we allemaal voyeurs zijn”, redeneerde hij. “We willen de geheimen kennen, wat gebeurt er achter die ramen? Niet om iemand te kwetsen, maar om onszelf te vermaken. We willen het weten: wat doet de mens?”

Geen wonder dat hij zo vaak terugkwam bij detectiveverhalen, bij uitstek een genre gedreven door nieuwsgierigheid. Door de sleetse clichés uit moordmysteries te combineren met zijn vernieuwende stijl luidde hij met Twin Peaks in 1990 een nieuwe generatie tv-series in, vol complexe, volwassen thema’s.

“Hij liet voor het eerst zien dat een televisieserie meer kan zijn dan elke week een nieuw verhaaltje”, legt Blokland uit. “Het kon ook een doorlopend verhaal zijn waarin je meegezogen werd.” Zonder Twin Peaks geen X-Files, True Detective of The Soprano’s.

Ondanks die vernieuwingen bleven de hoogste Amerikaanse entertainmentprijzen buiten zijn bereik. Vier keer werd hij vergeefs genomineerd voor een Oscar, Twin Peaks’ Emmy-nominaties werden ook niet verzilverd. Meer succes had hij in Europa: Wild at Heart won in 1990 de Palme d’Or, met Mulholland Drive zette hij in Cannes Beste Regie op zijn naam.

Blokland denkt dat het Lynch weinig uitmaakte. “Ik geloof dat hij daar niet veel om maalde. Dit was geen man die veel gaf om status. Hij wilde gewoon lekker zijn ding doen. Hij maakte ook kunst in zijn schuurtje, het ging hem niet om de eer of roem. Ook dat maakt hem een uitzondering in Hollywood.”

Die ongedwongen instelling en zijn innemende persoonlijkheid maken dat veel Hollywoodcollega’s hun medeleven uitspreken. Soderbergh roemt zijn non-lineaire en onlogische werkwijze, “waar zijn geest toch overduidelijk structuur in zag”. Ron Howard, als regisseur van A beautiful mind en Apollo 13 een meer traditioneel filmmaker, zegt dat Lynch’ “radicale experimenten tot onvergetelijke cinema konden leiden”.

Steven Spielberg, ook meer op de klassieke Hollywoodleest geschoeid, noemt hem een “visionair dromer, wiens films ambachtelijk aanvoelden”.

“De wereld zal zijn originele en unieke kijk gaan missen. Zijn films hebben de tand des tijds doorstaan en zullen dat altijd blijven doen.”