Grijs gebied tussen goed en fout in de oorlog houdt opnieuw velen bezig

• Helma Coolman

  redacteur Binnenland

Over ruim twee maanden worden de dossiers openbaar van ‘foute’ Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog: het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). In totaal zijn er 450.000 van dit soort dossiers.

In 16.000 gevallen kwam het tot een strafrechtelijke veroordeling. Dat betekent dat honderdduizenden Nederlanders van wie vermoed werd dat ze met de Duitsers hadden samengewerkt, nooit voor de rechter kwamen. Over de vraag wat er met hen gebeurde is vanavond een bijeenkomst in het stadsarchief van Amsterdam. De belangstelling was zo groot, dat de bijeenkomst binnen enkele uren was volgeboekt.

“Tijdens de oorlog ontwierp de regering in Londen een rechtssysteem voor bestraffing van collaborateurs”, vertelt hoofd onderzoek Hinke Piersma van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. “De oorlog had lang geduurd en er was veel woede. De regering wilde een bijltjesdag voorkomen.”

De weerslag van dat rechtssysteem wordt vanaf 2 januari 2025 openbaar en online doorzoekbaar. Dan gaat het bijvoorbeeld om landverraad, NSB-lidmaatschap en andere grote vergrijpen.

Maar in veel gevallen ging het om kleinere vergrijpen als meewerken met het uitvoeren van maatregelen als tewerkstelling, of beschikbaarstelling van overheidsinformatie. Die vergrijpen werden administratief afgehandeld, in de volksmond zuiveringen genoemd. Ambtenaren onder wie politieagenten, maar ook ambtsdragers als burgemeesters moesten voor een lokale zuiveringscommissie verschijnen en die bepaalde of ze in maatschappelijk opzicht waren tekortgeschoten. En of ze konden aanblijven of bijvoorbeeld een berisping moesten krijgen, of hun stemrecht verliezen.

Toch kon dat systeem niet voorkomen dat burgers soms eigen rechter speelden en stevig optraden tegen veronderstelde collaborateurs. Zoals de publieke bestraffing van de zogenoemde ‘moffenmeiden’, vrouwen die een relatie hadden gehad met een Duitser uit de krijgsmacht of het bestuur. “Daar werd ferm mee afgerekend”, aldus Piersma. “Ze werden publiekelijk aan de schandpaal genageld door hen kaal te scheren. Terwijl het helemaal niet gezegd was dat zo’n vrouw iets strafbaars hadden gedaan. Ze waren verliefd maar daarmee stond niet vast dat ze iemand hadden verraden of informatie hadden doorgespeeld.”

De maatschappelijke onrust over het openbaar maken van de dossiers uit het CABR is groot, zo stelt ook het NIOD vast. “Mensen zijn bang dat er iets naar buiten komt wat zij niet wisten en zijn bang voor een nieuwe publiekelijke veroordeling door de buitenwereld. Dat het verleden weer wordt opgerakeld”, zegt Piersma.

Toch vindt ze het van belang dat dit debat opnieuw wordt gevoerd nu de archieven opengaan. “Je ziet eens te meer dat we voorzichtig moeten zijn met oordelen. Het archief wijst niet zo makkelijk daders en slachtoffers aan, het zit veel ingewikkelder in elkaar. Het archief is een juridische weerslag van een poging om recht te doen. Maar dat is iets anders dan dat daar de waarheid ligt.”