In Kamp Amersfoort dreigde voor gevangenen transport naar zeker 177 locaties

• Vincent van Rijn

  verslaggever Binnenland

Gevangenen uit Kamp Amersfoort zijn onder de Duitse bezetting naar zeker 177 verschillende locaties afgevoerd. Dat blijkt uit onderzoek van Nationaal Monument Kamp Amersfoort, dat uitzocht waar meer dan 30.000 mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog naartoe zijn getransporteerd. Naar aanleiding van 80 jaar vrijheid is er nu een tentoonstelling waar vier van die bestemmingen worden uitgelicht.

Het gaat om de locaties Zwolle, Mauthausen in Oostenrijk, Neuengamme bij Hamburg, en Natzweiler in de Elzas. Natzweiler is een voor velen onbekend strafkamp in de Elzas, ruim 50 kilometer ten zuidwesten van Straatsburg. Het is het enige door nazi’s opgezette concentratiekamp op wat tegenwoordig Frans grondgebied is. Naar die locatie werd ook de opgepakte verzetsstrijder Dirk de Loos gedeporteerd.

Dochter Marjolijn de Loos vertelt over wat haar vader meemaakte in concentratiekamp Natzweiler:

“De behandeling was erg slecht”, vertelt Marjolijn de Loos, de dochter van Dirk. “De Duitsers mochten alles met de mannen daar doen, want deze gevangenen bestonden eigenlijk niet meer. Het waren Nacht und Nebel-gevangenen, een speciale strafklasse die tijdens de oorlog was bedacht om verzetsmensen spoorloos te laten verdwijnen.”

Toch wist haar vader te overleven. Hij deed zich voor als medisch student en hoefde daardoor niet te werken in de steengroeve, maar in het ziekenhuis van het kamp.

Na de oorlog was het voor hem moeilijk om erover te praten. “Je vroeg wel wat, maar je wist dat als je dat te indringend deed er oude wonden open gingen. We kregen wel dingen te horen, maar ik zei altijd: dit is het topje van de ijsberg. De mannen daar hebben zulke verschrikkingen meegemaakt.”

Dat er in deze tentoonstelling in het voormalige Kamp Amersfoort aandacht is voor Natzweiler doet haar goed. “Het is heel bijzonder om dit nu zo te zien. En ik hoop dat er in Nederland meer aandacht komt voor dit vergeten kamp, waar de mensen eigenlijk een doodstraf op termijn kregen.”

Een andere locatie die wordt uitgelicht is Zwolle. “Op 26 september 1944 was er een transport van zo’n duizend gevangenen van Amersfoort naar Zwolle en later nog een groter transport”, vertelt onderzoeker Floris van Dijk van Nationaal Monument Kamp Amersfoort.

“In Zwolle moesten tankgrachten worden gegraven, nadat in het zuiden operatie Market Garden was begonnen. Deze mannen hebben daar als dwangarbeider gewerkt aan drie tankgrachten.”

Bijzonder is dat de lokale bevolking eten is gaan inzamelen, ondanks de voedseltekorten, omdat er niets was geregeld voor de dwangarbeiders. “Het ging als een lopend vuurtje door de stad dat er duizend mannen waren opgesloten”, vertelt Van Dijk. “Een aantal middenstanders en notabelen hebben alles in het werk gesteld om voor eten te zorgen.”

“Al de volgende ochtend kwamen er melkbussen met soep en brood binnen. Later werd dit overgenomen door het Rode Kruis, maar in het begin niet. In de moderne tijd zou je het een burgerinitiatief noemen en dat maakt het heel bijzonder.”

Omdat Kamp Amersfoort een doorgangskamp was – in totaal zaten er bijna 50.000 mensen gevangen – wisten de gevangenen dat ze er maar tijdelijk zouden verblijven. De onzekerheid over waar ze terecht zouden komen was groot, komt naar voren uit historisch onderzoek van Van Dijk.

“Er waren zoveel bestemmingen waar je kon belanden. Altijd dreigde dat transport”, vertelt Van Dijk. “In heel veel brieven vind je die onzekerheid terug: wanneer moet ik weg en waar moet ik dan heen? Die onzekerheid zie je in de hele periode dat dit kamp als concentratiekamp functioneerde.”