Miljoenen jaren oude dieren in ongekend detail in beeld dankzij vulkanische asregen

Niet eerder zagen we ze in zoveel detail: 500 miljoen jaar oude dieren, gevangen in vulkanische aardlagen. De prehistorische dieren zijn zo goed behouden dat zelfs de weke delen nog zichtbaar zijn, waaronder een spleetvormige mond en tot dusver onbekende uitsteeksels rond die mond. Een internationaal team van wetenschappers ontdekte ze in Marokko.

De dieren zijn zo goed geconserveerd omdat ze destijds plotseling werden overvallen door een vulkanische asregen, net zoals in 79 na Christus in Pompeï gebeurde. Daardoor is niet alleen het uitwendig skelet van de dieren behouden gebleven, bekend van talloze fossielen, maar ook weke delen als de mond en het spijsverteringssysteem. De onderzoekers hebben hun vondst beschreven in het wetenschappelijke blad Science.

Het gaat om fossielen van zogenaamde trilobieten, een klasse dieren die tijdens het cambrium in talloze varianten de wereldzeeën domineerde. Ze zijn bijna net zo iconisch voor het cambrium als de dinosaurussen voor de krijttijd zijn. Er bestonden 22.000 soorten van, onder meer herkenbaar aan hun uitwendige skelet. Fossielen zijn er genoeg van, maar die geven in de regel alleen de uitwendige kenmerken prijs.

Dankzij de prehistorische vulkaanuitbarsting hebben Marokkaanse, Franse en Australische wetenschappers nu de zeer gedetailleerde exemplaren kunnen vinden. De as van die uitbarsting moet in de ondiepe zee zijn neergeslagen als een troebele wolk, waardoor ademhaling, beweging en spijsvertering onmogelijk werd voor alles wat daar leefde.

Die omstandigheden moeten niet alleen voor een vreselijke dood hebben gezorgd, maar ook voor een uitzonderlijk goed behoud van de dieren. Tijdens de ontbinding van de glasachtige as ontstonden namelijk al snel kristalachtige structuren die de weke delen van de dieren in stand hielden – tot op de dag van vandaag.

De onderzoekers gebruikten een speciale scanner om in de fossielen te kunnen kijken. Met behulp van röntgenstraling werden de fossielen in heel veel dunne plakjes in beeld gebracht. Van die plakjes werden vervolgens haarscherpe 3D-reconstructies gemaakt, zoals je hier kunt zien:

“Dit is een pareltje”, zegt Lars van den Hoek Ostende, paleontoloog bij Naturalis en niet betrokken bij de studie. “Softbody preservation (het behoud van weke delen, red.) is sowieso iets waar paleontologen hun vingers bij aflikken. Dat is maar op heel weinig plaatsen terug te vinden. We kijken al zo lang naar trilobieten, heel bijzonder dat er nu toch nog iets nieuws wordt ontdekt.”

De vondst was dan ook deels een gelukje: de onderzoekers werden op de vindplek gewezen door niet-specialisten die er werkzaam waren. Vulkanische lagen zijn ook geen logische plek om te zoeken naar fossielen. “Meestal gaat vulkanisme gepaard met lava, die alle sporen van leven vernietigt”, zegt Abderrazak El Albani, een van de onderzoekers. “Alleen in een asregen kunnen overblijfselen heel soms behouden blijven.”

Of er in de toekomst meer van dit soort vondsten gaan volgen is moeilijk te zeggen. “Het is een beetje als zoeken naar een speld in een hooiberg”, zegt mede-onderzoeker John Paterson. Maar hij denkt dat het kan helpen als onderzoekers met een andere bril naar de vulkanische lagen gaan kijken. “Er zijn wereldwijd veel plekken die vergelijkbaar zijn met deze. Dus het is ook gewoon een kwestie van zoeken, in plaats van aan te nemen dat er geen fossielen in deze lagen zullen zitten.”

Aan zijn collega El Albani zal het niet liggen. “Ik werk in Zuid-Australië veel aan lagen uit het cambrium, dus ik houd mijn ogen goed open”, vertelt hij. “Misschien gaan we nog andere trilobieten vinden, of zelfs andere zeedieren die ook heel goed bewaard zijn gebleven. Dat zou ons meer kunnen vertellen over de anatomie en evolutie van organismes en leven op aarde.”

Ook Van den Hoek Ostende hoopt dat er in de toekomst meer van dit soort vondsten zullen volgen. “Dan zou dit zelfs een stukje pionierswerk kunnen zijn. Maar vooralsnog kijken we naar een unicum.”