Rutte nam afscheid ‘als staatsman die partijen overstijgt’

Wat voor een toespraak was de laatste van Mark Rutte, als demissionair premier van Nederland? “Mij deed het denken aan de jaarlijkse kerstboodschap van de koning”, zegt taaldeskundige Sarah Gagestein, die op verzoek van de NOS Ruttes speech vanmiddag bekeek. “Het was een soort bezinningsmoment: waar staan we, wie zijn we en hoe laat ik jullie achter? Het frame was: we maken veel heftige dingen mee, maar uiteindelijk zijn we een vindingrijk land en komen we er altijd wel uit.”

Gagestein viel vooral op dat Rutte alle Nederlanders bedankte, zoals zorgwerkers, militairen en zijn eigen ambtenaren, maar het vrijwel niet had over zijn collega-politici of het nieuwe kabinet dat dinsdag wordt beëdigd. “Je zou tussen de regels kunnen lezen: het komt wel goed, wie er ook zit. In zijn woorden zat ook een soort opdracht aan het nieuwe kabinet: samen sta je sterker dan alleen. Dat kwam naar voren bij alles wat hij zei: MH17, corona, slavernij, maar ook in de samenwerking tussen EU- en NAVO-landen. Je redt het alleen als je het samen doet. En we weten dat er in het nieuwe kabinet mensen zitten die daar niet zo enthousiast over zijn als hij.”

Daarmee “lijkt hij dingen over de toekomst te zeggen zonder dat hij het expliciteert, op Ruttiaanse wijze heel veilig: als je hem erop aanspreekt zal hij dat ontkennen.”

Ook uiterlijk leek Rutte goed te hebben nagedacht over hoe hij naar voren zou komen: persoonlijker en losser dan eerder, en dus zonder das. “Hij was niet toevallig zijn das kwijt, hier denkt hij over na”. zegt Gagestein. “Hij zwaait af hierna en probeert dus dichtbij te komen, daarom heeft hij het ook over zijn grijze haren en rimpels, en dat het onwerkelijk aanvoelt.”

Qua beeldvorming viel verder op dat het Torentje al bijna leeggehaald was: alleen een portret van Thorbecke was nog overgebleven, de 19e-eeuwse politicus die gezien wordt als grondlegger van de parlementaire democratie in Nederland.

Rechtsfilosoof en jurist Bastiaan Rijpkema viel ook op dat van alle boeken en attributen die jaren geleden in het Torentje te zien waren, alleen nog twee grondwetscommentaren te zien waren, zo meldt hij via sociale media. De afgelopen maanden dook onder commentatoren meermaals de vrees op dat het nieuwe kabinet plannen zou maken die in strijd zijn met de grondwet.

Het verschil tussen een Torentje in vol bedrijf (2020) en een dat is leeggehaald (2024). Rechtsgeleerde Bastiaan Rijpkema merkt via sociale media op dat de enige boeken die zijn blijven liggen, twee boeken over de Nederlandse grondwet zijn:

Ook politiek speechschrijver Nancy Olthoff zag de laatste speech van Rutte, voor wie ze speeches schreef toen hij staatssecretaris van OCW was, pakweg 20 jaar geleden. Zij vond Rutte “eerlijk en zichzelf in de toespraak van vanmiddag. Je zag zijn ogen een beetje twinkelen toen hij weer begon over dat Nederland zo’n ‘gaaf land’ is. Hij heeft daar eerder kritiek op gekregen omdat het een beetje jolig klonk, maar hij fietst dat woord er gewoon nóg een keer in. Daar heb ik respect voor, dat hij zo zichzelf blijft. Vooral omdat hij het ook goed uitlegt: de koppeling met de rechtsstaat, vrijheid van meningsuiting, dat je in Nederland mag zijn wie je bent en houden van wie je wilt.”

Verder viel het Olthoff op “dat Rutte nergens zei waar hij nou eigenlijk zelf trots op was. Hij benoemde de dieptepunten, zoals Groningen en de toeslagenaffaire, maar bij de hoogtepunten zei hij toch vooral dat hij trots was op alle Nederlanders, die samen uit de coronacrisis en de economische crisis waren gekomen.”

Ze noemt de opstelling van Rutte in deze speech dan ook “bescheiden, dienstbaar, en wat aan de zware kant – op een luchtige terzijde na over grijze haren. Bijvoorbeeld in zijn opmerking dat hij hoopt dat het ‘af en toe gelukt is’ om ‘iets te betekenen, iets goeds te doen’ voor andere mensen. Op veel momenten klonk hij eigenlijk meer als CDA’er, inclusief het ‘let een beetje op elkaar’. Maar één keer merkte je echt zijn VVD-achtergrond, toen hij zei dat Nederland ‘barst van de creativiteit en ondernemerschap’; het bedrijfsleven als motor van de economie.”

Volgens Olthoff merkte je dan ook dat Rutte probeerde afscheid te nemen als een staatsman die boven de partijen staat. “Hij probeerde echt de partijen te overstijgen, met al die opmerkingen over dat we het ‘samen’ moeten doen in Nederland, maar ook dat landen elkaar nodig hebben om veilig te blijven. Op die manier merkte je dat hij zijn ‘NAVO-petje’ al op had, al zat dit verbindende altijd al in hem.”