Zorgen over nieuwe wind op sociale media: ‘Monopolie van big tech’

De grote bigtechbazen op een rijtje bij de inauguratie van de Amerikaanse president, beleidsaanpassingen van Meta en politieke zoektermen die ineens geblokkeerd leken. De reeks gebeurtenissen roept bij veel gebruikers zorgen op over de invloed van de politiek op onze online leefwereld.

Maar onderzoekers wijzen erop dat die invloed er al jaren is, net als de zorgen die erover leven. “Het gaat al twee decennia in golven”, zegt Rudy van Belkom, directeur van onderzoeksplatform Stichting Toekomstbeeld der Techniek.

De meest recente ophef is mede ingegeven door het verbod op TikTok in de Verenigde Staten, na een jarenlange juridische strijd over mogelijke dataverzameling door China. De app ging zondag voor Amerikaanse gebruikers op zwart, maar kwam snel weer online toen Donald Trump net voor zijn inauguratie de belofte deed om de zaak op te lossen. Gebruikers kregen een bericht te zien waarin Trump werd bedankt “voor het redden van TikTok”.

Een ander groot techbedrijf, Meta, had twee weken eerder een reeks maatregelen aangekondigd die bij menigeen ook vragen opriep. Zo worden onafhankelijke feitencheckers ontslagen en verdwijnen bepaalde restricties die haatzaaiende uitlatingen op Facebook en Instagram verbieden. Dat betekent bijvoorbeeld dat gebruikers weer ongestraft vrouwen huishoudelijke objecten kunnen noemen, schreef CNN.

Meta zegt met het terugdraaien van het beleid de vrijheid van meningsuiting te beschermen en censuur tegen te gaan. “Dat recht is een groot goed in de Verenigde Staten”, zegt onderzoeker Michael Klos van de Universiteit Leiden.

Het gevaar van de maatregel is volgens Klos wel dat bepaalde groepen zich mogelijk terugtrekken van platforms. Zo zal een vrouw met een publieke functie die op sociale media eerst werd beschermd door beleid, nu belaagd kunnen worden met aanvallen op bijvoorbeeld het uiterlijk of geslacht. “Ik kan me goed voorstellen dat zij dan afscheid neemt van een platform.”

In 2016 was het beleid van Facebook nog heel anders, zegt Lotje Beek, tech-beleidsadviseur bij Bits of Freedom. In dat jaar, toen er ook presidentsverkiezingen waren, kreeg Facebook veel kritiek vanwege het grote aantal Russische bots dat de verkiezingen probeerde te beïnvloeden. Het leidde tot het besluit om factcheckers aan te nemen, die nu dus het veld moeten ruimen.

Beek benadrukt dat Meta een commercieel bedrijf is. De ommezwaai na de laatste verkiezingen is dus ook een politieke en economische keuze, aldus Beek.

Dat techmachten en politieke machten direct verbonden met elkaar raken, vindt ze reden tot zorg. Wereldwijd reageerden mensen geschokt op het beeld tijdens de inauguratie van Trump, waar meerdere bazen van grote internetbedrijven, op een rij, in het publiek zaten.

Sinds de inauguratie lijkt de online gemeenschap erg scherp te zijn op de bedrijven. Zo viel het veel gebruikers op dat politieke zoektermen vlak na de inauguratie ineens niet vindbaar waren op Instagram. Moederbedrijf Meta ontkent dat ging om een doelbewuste actie en spreekt van een fout. “Maar het is niet iets nieuws”, zegt Beek. “Eerder zou content over bijvoorbeeld vrouwengezondheid, pro-Palestina-uitingen en lhbti+-berichten zijn onderdrukt.”

Beek vreest dat Trump de online gebruiker mogelijk kan beïnvloeden op politiek vlak, via Facebook en Instagram. Deze week kwam naar buiten dat Joe Biden niet meer bij de zoekresultaten op Google tevoorschijn kwam als mensen zochten naar de 46ste president van Amerika. Google sprak van een fout en het werd teruggedraaid.

Maar de aanpassingen door sociale media stoppen daar niet. The New York Times onthulde dat Meta bepaalde accounts die de abortuspil aanbieden, op non-actief had gezet en plaatjes van de abortuspil censureerde. Na navraag van de Amerikaanse krant werd een aantal accounts weer actief en waren de plaatjes weer zichtbaar.

Ironisch is het ook wel, zegt Beek. Waar het eerst zou gaan om het bewaken van de vrijheid van meningsuiting, lijken de bedrijven soms juist wel als vanouds aan contentmoderatie te doen. Bigtechbazen passen hun beleid volgens Beek schaamteloos aan de huidige president aan.

Techexpert Van Belkom vindt de grote kritiekgolf van nu terecht, maar hij zag de ophef tegelijkertijd ook aankomen. In 2012 schreef hij al in een artikel dat Facebook privacyregels aan zijn laars zou lappen. “We kennen een commercieel bedrijf een maatschappelijke functie toe.”

Hij vergelijkt het met het verschil tussen een bibliotheek en een commerciële boekenwinkel. Commerciële socialemediabedrijven zullen volgens hem altijd beleid maken dat de meeste inkomsten genereert. Online zijn alle gebruikers niets meer dan producten.

Dat Meta met de politieke en economische winden meewaait, is dan ook te verwachten. “Online hebben we geen bibliotheken, alleen boekenwinkels.”

Wat de oplossing volgens Van Belkom zou zijn, is als mensen overstappen naar kleinere platforms die hun wel de mogelijkheid geven om baas te zijn over hun eigen data. “Dat breekt de monopolie van big tech op.” Maar die kleinere platforms zijn voor nu volgens hem niet gebruiksvriendelijk genoeg. “Daarin moeten overheden en wij samen investeren.”